وضعیت اقتصاد پهلوی
وضعیت اقتصاد پهلوی
منظور از عدالت اجتماعی توزیع عادلانۀ ثروت و درآمد ملی در میان افراد جامعه است. پیش از ورود به بحث عدالت اجتماعی در جمهوری اسلامی، بد نیست به اختصار، به وضعیت اقتصادی مردم در دوران پهلوی، در نگاه اندیشمندان و نویسندگان غربی بپردازیم.
ضعیف‌تر از سوریه، در مسیر توسعه
فرانس فیتزجرالد (Frances FitzGerald)، نویسندۀ سرشناس آمریکایی، مشاهدات خود از ایران را در سال 1353، در مقاله‌ای به نام «به شاه هرچه می‌خواهد بدهید»، که در مجلۀ آمریکایی هارپر چاپ شد، آورده‌است:
«وضعیت ایران، به‌طور کلی، به‌مراتب بدتر از کشوری مانند سوریه است که نه نفت دارد و نه ثبات سیاسی، زیرا شاه برای توسعۀ کشور هرگز تلاش جدی‌ای نکرده‌است. ثروت کشور بیشتر به‌سوی خودروهای شخصی و نه اتوبوس، کالاهای مصرفی و نه بهداشت عمومی و به‌سوی حقوق سربازان و پلیس کشور و نه آموزگاران سرازیر شده‌است.»1
بدترین وضعیت در توزیع نابرابرِ درآمد
یرواند آبراهامیان در کتاب خود، دربارۀ توزیع درآمد حاصل از فروش نفت در اواخر حکومت پهلوی می‌نویسد:
«استراتژی رژیم سرازیر کردنِ ثروت نفتی به‌سوی نخبگانِ وابسته‌به دربار بود که بعدها کارخانه‌ها، شرکت‌ها و واحدهای کشت‌وصنعت متعددی را تأسیس کردند. ثروت به‌لحاظ نظری، به صورت قطره‌ای، به پایین جریان می‌یافت، اما درعمل، در ایران، همانند بسیاری از دیگر کشورها، همچنان به بالا چسبیده بود و مسیرش به رده‌های پایین‌ترِ نردبانِ اجتماعی، روزبه‌روز کمتر می‌شد. ثروت، همانند یخ در آب گرم، در فرایند دست‌به‌دست شدن، ذوب می‌شد و نتیجۀ آن نیز چندان تعجب‌آور نبود. در دهۀ 1950 میلادی (1330 ش)، ایران یکی از مشکل‌دارترین کشورهای جهان سوم به‌لحاظ توزیع نابرابر درآمدها بود، اما بنابر گزارش سازمان بین‌المللی کار در دهۀ 1970 میلادی (1350 ش)، به یکی از بدترین کشورهای جهان تبدیل شد.»2
چند درصد جمعیتِ شهرنشینِ ایران در دورۀ پهلوی، تنها در یک اتاق زندگی می‌کردند؟
جان فوران دربارۀ هزینه‌های زندگی مردم در اواخر حکومت پهلوی می‌گوید:
«در سال 1351، 43.2درصد [از] درآمد میانگین شهرنشین به مصرف مواد غذایی رسیده[است]. اجاره‌ها در سال‌های 1339 تا 1354، 15برابر شده‌است. در فاصلۀ سال 1353 تا 1354، این هزینه‌ها 200 درصد و در سال 1354 1355، 100 درصد افزایش داشته‌است. تعداد خانواده‌های شهرنشین که تنها در یک اتاق زندگی می‌کردند، از 36 درصد در سال 1346، به 43 درصد در سال 1356 افزایش یافت.»3
نظر مؤسسۀ آمریکایی هادسن دربارۀ اقتصاد ایران در دورۀ پهلوی
بنابر گزارش مؤسسۀ هادسن (Hudson Institute، یکی از مهم‌ترین اتاق‌های فکر در تدوین و طراحی سیاست‌های کلان ایالات متحده، که امروزه نیز نقش جدی و تأثیرگذاری دارد)، در سال 1975 میلادی (1354 ش)، حتی اگر ایران به نرخ رشدِ پیش‌بینی‌شدۀ حاصل از سیاست‌های اقتصادی حکومت پهلوی دست یابد، در سال 1985 م (1364 ش)، اقتصادش از اقتصاد هندوستان بهتر نخواهد بود و اگر از مکزیک عقب نباشد، حداکثر به سطح آن کشور خواهد رسید.4
وضعیت صنعت ایران در دورۀ پهلوی در مقایسه با دیگر کشورهای جهان
جان فوران دربارۀ صادرات صنعتی غیرنفتی ایران در مقایسه با کشورهای دیگر چنین می‌نویسد:
«سهم صنعت در تولید ناخالص ملی، 18 درصد بود و به‌مراتب از سهم خدمات (35 درصد) و نفت (35 درصد) در 1356 1357 کمتر می‌شد و دیگر این‌که صادرات صنعتیِ غیرنفتی تنها 2 تا 3 درصدِ همۀ صادرات ایران در سال 1354 را تشکیل می‌داد، که در مقایسه با کشورهایی مثل هندوستان (بیش از 50 درصد)، سنگاپور (60 درصد) و مکزیک (33 درصد)، بسیار ناچیز می‌نمود.»5
سطح معیشت ایرانیان در دورۀ پهلوی، نسبت‌به کشورهای خاورمیانه، به گزارش سازمان ملل متحد
فوران همچنین دربارۀ وضعیت زندگی مردم در اواخر دورۀ رضاشاه بیان می‌کند:
«سطح زندگی دهقانان ایرانی رضایت‌بخش نبود. به اعتقاد بسیاری از ناظران، در اواخر سلطنت رضاشاه، این وضع بدتر شد. رژیم غذایی در یک خانوادۀ معمولی دهقانی به شرح زیر بود:
صبحانه: نان و چای؛
ناهار: نان و ماست؛
شام: نان و ماست و چای.
کِدی [Nikki R. Keddie ،تاریخدان آمریکایی و متخصص حوزۀ خاورمیانه و ایران] نتیجه می‌گیرد: “دهقان غالباً گرسنگی می‌کشید.” سازمان ملل متحد در دهۀ 1950 میلادی (1330 ش)، برآوردی در این زمینه به‌عمل آورد و متوجه شد در ایران، هر بزرگسال روزانه کمتر از 1٫800 کالری دریافت می‌کند که از تمامیِ مناطقِ فقیرنشینِ خاورمیانه کمتر و پایین‌تر بود.»6
پس از نگاهی به وضعیت اقتصادی مردم در دوران پهلوی، اکنون به بحث اصلی می‌پردازیم. برای سنجش عدالت اجتماعی، بایستی هم‌زمان به «کاهش نابرابری» و «کاهش فقر» در میان مردم کشور توجه کرد.
منابع:
- 1. Frances FitzGerald, Giving The Shah Everything He Wants, 1974, November, p. 70
- 2. یرواند آبراهامیان، تاریخ ایران مدرن، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، ص252
- 3. جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمه تدین، ص 492
- 4. فرد هالیدی، پول نفت و جاه‌طلبی‌های کشورها، مؤسسۀ هادسن، س آل 1974 میلادی
- 5. جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمۀ احمد تدین، ص 484
- 6. جان فوران، مقاومت شکننده، ترجمۀ تدین، ص 349
بدون دیدگاه