عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای
عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای
بررسی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای
جهان به سرعت و به نحو برگشت‌ناپذیری در حال تغییر است. تلاطم و تنش در سیاست و اقتصاد جهانی همچنان در حال افزایش می‌باشد و نظم پیشین بین‌المللی به طور غیر قابل برگشتی به تاریخ سپرده شده است. نظام روابط بین‌الملل که تقریباً 80 سال پیش ظهور کرد، ناتوان از مقاومت در برابر چالش‌ها و تهدیدهای مرکب فزاینده قرن بیست و یکم، وارد عصر تحولات بنیادین می‌شود. این عصر به ایجاد یک معماری جدید برای حکمرانی جهانی، بر اساس نقش فزاینده مراکز اقتصادی و سیاسی در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین کمک می‌کند. یکی از مهم‌ترین مراکز تأثیرگذار قدرت در اوراسیا، سازمان همکاری شانگهای است که در سال 2001 در نقشه سیاسی جهان ظاهر شد.
سازمان همکاری شانگهای در سال 2024 با سازمانی که چین و روسیه به همراه قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان در آغاز قرن بیست و یکم ایجاد کردند، تفاوت چشمگیری دارد. امروزه سازمان همکاری شانگهای، کشورهایی با گستره سرزمینی متشکل از 65 درصد از قاره اوراسیا و جمعیتی بالغ بر 3.5 میلیارد نفر که بیش از یک چهارم تولید ناخالص داخلی جهان را دارند، را گرد هم می‌آورد. در کمتر از ربع قرن، سازمان همکاری شانگهای روند توسعه فزاینده و پویایی را بر اساس اصول بدیع «روح شانگهای» طی کرده است.
اهمیت عضویت ایران در سازمان شانگهای
مفهوم «خانواده» سازمان همکاری شانگهای نیز در طول این سال‌ها رشد و نمو یافته است. این خانواده با ورود هند و پاکستان در سال 2017 و همچنین جمهوری اسلامی ایران در سال 2023 بزرگ‌تر هم شد. با اطمینان می‌توان گفت که در سال 2024، جمهوری بلاروس نیز به عضویت کامل سازمان در خواهد آمد. در واقع سپتامبر 2021 و بیستمین سالگرد تأسیس سازمان همکاری شانگهای در دوشنبه پایتخت تاجیکستان، نقطه عطف مهمی در تاریخ آن به حساب می‌آید. زمانی که فرآیند رسمی بررسی عضویت کامل ایران در این سازمان آغاز شد.
با اضافه شدن ایران به عنوان عضو جدید، سازمان همکاری شانگهای اکنون دامنه نفوذ و فعالیت خود را در سراسر خاورمیانه، آسیای مرکزی و جنوبی گسترش خواهد داد. این اولین باری است که ایران پس از انقلاب اسلامی، به عضویت کامل یک بلوک بزرگ منطقه‌ای در می‌آید. شکی نیست که پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای پیامدهای مهم و قابل‌توجهی برای هر دو طرف دارد. تحلیل‌گران در مورد اینکه ایران و سازمان همکاری شانگهای از این توسعه چه بهره‌ای خواهند برد، مباحث مختلفی به میان آورده‌اند. اما تهران به وضوح جایگاه مناسبی را در یک سازمان منطقه‌ای مهم، آن هم در زمانی که تحت فشارهای غرب قرار دارد به دست آورده است. همچنین اکنون عضویت تهران فرصت‌هایی را برای گسترش همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و همچنین روابط فرهنگی با دیگر اعضا را پیش روی آن قرار می‌دهد.
ورود ایران با وجود تحریم‌های آمریکا
نکته مهم دیگری که از عضویت ایران در این سازمان به دست می‌آید، این است که ورود ایران با وجود تحریم‌های آمریکا صورت گرفته. این به معنای آن است که اعضای سازمان همکاری شانگهای این تحریم‌ها را به عنوان تحریم‌های بین‌المللی به رسمیت نمی‌شناسند و به همین دلیل درخواست ایران برای عضویت کامل را پذیرفته‌اند. موفقیت ایران در این عرصه بدون در نظر گرفتن احیای برجام و تلاش برای تصحیح روابط با همسایگان از سوی دولت رئیسی میسر نمی‌شد. عامل کلیدی در این خصوص را می‌توان تلاش او در احیای روابط دوجانبه بین ایران و تاجیکستان و انعقاد بیش از 8 قرارداد به ارزش 500 میلیون دلار که 10 برابر بیشتر از سطح روابط قبلی می‌باشد، در نظر گرفت.
سازمان همکاری شانگهای و نظم نوین جهان
امروزه در پس‌زمینه بحران جهانی اعتماد، جذابیت سازمان همکاری شانگهای و اصولی که مشارکت‌های چندجانبه در این سازمان بر اساس آن‌ها بنا شده، در حال افزایش است. تمام 14 کشوری که شریک گفتگو عضو سازمان همکاری شانگهای هستند، قبلاً قصد خود را برای عضویت در این سازمان در اسرع وقت، اعلام کرده‌اند. در واقع این کشورها و شرکای دیگر سازمان همکاری شانگهای، آن را به عنوان مرکز در حال تحول با حداکثر سرعت در جهان چندقطبی در حال ظهور می‌دانند، که قادر به مقابله فعالانه با خطرات جهانی و منطقه‌ای است.
برای بیش از دو دهه، سازمان همکاری شانگهای به تدریج با لایه‌های ساختاریافته مکانیسم‌های گفت‌وگو، از نشست‌های سالانه بین سران کشورها، نخست‌وزیران و اعضای پارلمان، تا طیف وسیعی از نشست‌ها در سطح وزیران در خصوص مسائل مربوط به حوزه‌های دفاعی، امور خارجی، امنیت داخلی، و توسعه اقتصادی و مالی، به خوبی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی نهادینه شده است.
دبیرخانه سازمان همکاری شانگهای در سال 2004 راه‌اندازی شد. به دنبال آن یک ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم تحت عنوان RATS (Regional Anti-Terrorism Structure) در سال 2005 ایجاد شد. سازمان همکاری شانگهای در طول سال‌های اخیر به دنبال توسعه و تشویق همکاری‌های اقتصادی نزدیک‌تر و همچنین همکاری بیشتر در حوزه انرژی بین کشورهای عضو بوده است. بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای (SCO Development Bank) برای کمک به تسهیل تجارت و سرمایه‌گذاری منطقه‌ای ایجاد شده است. از سال 2005، «ماموریت صلح» این سازمان، که مانور نظامی مشترک دو سالانه بین کشورهای عضو می‌باشد در حال برگزاری است. این سازمان همواره به طور فزاینده‌ای در حال تبدیل شدن به پلتفرمی برای بیان رویکردهای اصلی اعضا در مورد امور بین‌المللی است.
کاتالیزور توسعه اقتصادی اوراسیا
اهداف اعلام شده سازمان همکاری شانگهای حول محور تقویت روابط بین اعضا، تقویت همکاری، تضمین صلح و امنیت، و حمایت از ایجاد یک «نظم بین‌المللی سیاسی و اقتصادی، عادلانه و منطقی جدید» است. این اهداف نشان‌دهنده قصد تغییر شکل روابط بین‌المللی و شاید به چالش کشیدن نظم جهانی موجود باشد و به طور بالقوه جایگزینی برای نظام جهانی پیشین ارائه می‌دهد. در شرایط ژئوپلیتیک کنونی و تشدید تنش بین قدرت‌های بزرگ، نقش سازمان همکاری شانگهای به طور فزاینده‌ای به یک نقش محوری تبدیل شده است. موضع جمعی سازمان همکاری شانگهای در مورد مسائل کلیدی بین‌المللی می‌تواند به طور قابل‌توجهی نظرات و سیاست‌های جهانی را تحت‌تأثیر قرار دهد.
نفوذ سازمان همکاری شانگهای فراتر از حوزه‌های اقتصادی و جمعیتی صرف است. موقعیت‌های استراتژیک، منابع طبیعی و قابلیت‌های نظامی اعضای آن، این سازمان را به یک بازیگر کلیدی در روندهای امنیت منطقه‌ای تبدیل کرده است. تمرکز این سازمان بر ابتکارات امنیتی مشترک و تلاش‌های ضدتروریسم، نقش آن را در شکل‌دهی صلح و ثبات منطقه‌ای برجسته می‌کند. علاوه بر این، تأکید سازمان همکاری شانگهای بر همکاری و ارتباطات اقتصادی، به ویژه از طریق پروژه‌هایی مانند ابتکار کمربند، آن را به عنوان یک کاتالیزور در مسیر یکپارچگی و توسعه اقتصادی در کل اوراسیا قرار می‌دهد.
ارتقاء سطح کمی و کیفی تعامل و همکاری‌ها
با همه این‌ها، جهان امروز جهانی در حال تغییر است. بنابراین سازمان همکاری شانگهای، با قراردادن خود به عنوان نوع جدیدی از سازمان‌های بین‌المللی، نه‌تنها خود را با این جهان در حال تغییر وفق داده، بلکه فراتر از افق روندهای فعلی در توسعه جهانی رفته است. در طی بیش از دو دهه، سازمان همکاری شانگهای از سازمانی با هدف تضمین امنیت در منطقه آسیای مرکزی، به یک ساختار بین‌المللی قدرتمند با 35 نهاد قانونی و 45 مکانیسم تخصصی برای تعامل چندجانبه بین اعضا تبدیل شده است. از یک سو، مکانیسم‌های تعامل و قالب‌های همکاری ایجاد شده در سازمان همکاری شانگهای، فرصت خوبی برای ترکیب منافع ملی کشورهای عضو سازمان با وظایف توسعه فرامنطقه‌ای و جهانی است. در حال حاضر، سازمان همکاری شانگهای به طور جمعی در حال کار برای تهیه پیش‌نویس استراتژی توسعه جدیدی است که برای دوره نوین پیش روی آن تا سال 2035 طراحی شده است.
تجربه تدوین سندهای توسعه به نحو مشابه در شانگهای وجود دارد؛ اولین راهبرد توسعه در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در اوفا در سال 2015 به تصویب رسید. تفاوت آن است که ده سال پیش، این صرفاً دیدگاه شش کشور در خصوص چشم‌انداز توسعه مشترک بین آن‌ها بود. از آن زمان «خانواده» سازمان همکاری شانگهای چهار برابر بزرگ‌تر شده است و از 6 عضو در سال 2001 به 26 عضو در سال 2024 رسیده است.
استراتژی موفقیت‌آمیز سازمان همکاری شانگهای
استراتژی 2025-2015 اساساً به تمام هدف‌های خود رسیده است. به لطف تلاش‌های مشترک بین اعضا، سازمان همکاری شانگهای توانسته است موفقیت‌های بزرگی را کسب کند. از جمله اینکه به بزرگ‌ترین سازمان بین‌المللی فرامنطقه‌ای جهان با بیشترین جمعیت، پتانسیل اقتصادی عظیم و گستره جغرافیایی از جنوب شرقی آسیا تا خاورمیانه و اروپا تبدیل شده است. بسیاری عوامل دیگر نمایانگر وضعیت ویژه و منحصربه‌فرد این سازمان نه‌تنها در اوراسیا، بلکه در کل جامعه جهانی می‌باشد. به عنوان مثال، سازمان همکاری شانگهای شامل چهار قدرت هسته‌ای است و هم اینکه بنیانگذاران آن، روسیه و چین اعضای دائمی شورای امنیت سازمان ملل هستند.
شاهرگ حیاتی و عامل اصلی توسعه سازمان شانگهای، اعتماد متقابل، منفعت و سود متقابل، برابری، مشورت، احترام به تمدن‌های مختلف و تمایل به توسعه مشترک است. این همان چیزی است که به عنوان «روح شانگهای» شناخته می‌شود و وارد فرهنگ سیاسی بین‌المللی شده است. این ویژگی اصلی سازمان همکاری شانگهای به عنوان نوع جدیدی از سازمان‌های بین‌المللی است. اعضا این نکته را مدنظر قرار داده‌اند که بدون توجه به تغییرات جهانی و گسترش خانواده شانگهای، ماهیت خود را در عرصه مشارکت تغییر ندهند و به اصول اساسی مندرج در منشور سازمان، قاطعانه پایبند باشند.
مواجهه غربی‌ها با سازمان همکاری شانگهای
سازمان همکاری شانگهای هرگز خود را به عنوان یک سازمان ضد غربی نشان نداده است، با این وجود اما از زمان تأسیس خود همواره با حملات کشورهای غربی مواجه بوده است. در واقع ایالات‌متحده حتی درخواست عضویت ناظر در سازمان همکاری شانگهای را در سال 2005 ارائه داده بود، اما درخواست آن‌ها از طرف اعضا رد شد. در اجلاس آستانه در ژوئیه 2005، با آغاز جنگ در افغانستان و عراق از سوی آمریکایی‌ها، پیش‌بینی حضور نامحدود نیروهای آن‌ها در ازبکستان و قرقیزستان هم می‌رفت. بنابراین سازمان همکاری شانگهای ضمن رد درخواست عضویت آن‌ها از ایالات‌متحده درخواست کرد که یک جدول زمانی مشخص برای خروج نیروهایش از کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای تعیین کند. اندکی پس از آن، ازبکستان نیز به واشنگتن اعلام کرد که نظامیان آن‌ها باید پایگاه هوایی K2 را ترک کنند.
از سال 2001 تا 2008، واکنش غرب به این سازمان عموماً ترویج بدبینی به اهداف آن بود. با این حال، در دهه 2010، کشورهای غربی اقدام به معرفی آن به عنوان بازیگری تأثیرگذار جهت ایجاد ثبات در منطقه، به ویژه در رابطه با افغانستان نمودند. در سپتامبر 2023، سازمان ملل قطعنامه A/77/L107 سازمان ملل متحد را با عنوان «همکاری بین سازمان ملل متحد و سازمان همکاری شانگهای» تصویب کرد. نتیجه رأی‌گیری 80 رأی موافق در مقابل 2 مخالف و 47 رأی ممتنع بود. ایالات‌متحده و اسرائیل تنها کشورهایی بودند که به این قطعنامه رأی منفی دادند.
همکاری، کلمه کلیدی قدرت‌های منطقه‌ای
شکی نیست که با بدتر شدن بحران جهانی، شرایط خارجی برای فعالیت‌های سازمان همکاری شانگهای پیچیده‌تر خواهد شد. در عین حال، نباید فراموش کرد که کلمه کلیدی در نام این سازمان «همکاری» است. همکاری قدرت‌های منطقه‌ای از جمله چین، روسیه، پاکستان و ایران در این خصوص می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد یک نظم جدید شود. بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران، نشست اخیر سران این کشورها را به عنوان ایجاد «پیمان چهارجانبه» جدید و مقابله آن با پیمان همکاری 4 جانبه پیشین به رهبری آمریکا در نظر می‌گیرند.
با توجه به تهدیدات و چالش‌هایی که غرب تا به حال برای اعضای این سازمان در منطقه به وجود آورده و به ویژه پس از خروج آن‌ها از افغانستان، امروز وظیفه مهمی پیش روی اعضای این سازمان، مخصوصاً محور ایران، روسیه و چین قرار دارد. با پیشرفت قرارداد مشارکت راهبردی بین ایران و چین و قرارداد مشابه دیگر بین روسیه و ایران، و همچنین مقابله آمریکا و غرب خاصتاً با این محور، در زمینه‌های مختلفی از جمله ایجاد معضلات امنیتی، تحریم‌های اقتصادی و تجاری، و تلاش برای تغییر ژئوپلیتیک منطقه، توسعه همکاری آن‌ها در سال‌های آینده به ویژه پس از عضویت کامل تهران در سازمان، تعیین‌کننده خواهد بود. در حال حاضر، از جمله موارد مهم که زیر نظر مقامات این کشورها و همچنین رقبای بین‌المللی آن‌ها قرار گرفته، کلان پروژه کمربند، کریدور CPEC، بندر چابهار، و کریدور ایران – افغانستان – ازبکستان است. البته می‌توان گفت که توسعه و تکمیل آن‌ها در سال‌های آینده از اجمله اهداف مهم سازمان به شمار می‌رود.
“تحلیل پیوستن ایران به بریکس”
منابع:
- 1. Rashid Alimov, 2024. SCO: Potential for Expanding and Deepening Cooperation Against the Backdrop of the Global Crisis.
- 2. Yuan, J. Forging a New Security Order in Eurasia: China, the SCO, and the Impacts on Regional Governance. Chin. Polit. Sci. Rev. 8, 422–439 (2023).
- 3. Ross Bellaby, 2023. The Shanghai Cooperation Organization’s Rising Global Ambitions.
- 4. Susanna Helms, 2024. The Shanghai Cooperation Organization. The Army University of the U.S.
- 5. Ovigwe Eguegu & Javairyah Kulthum, 2021. Iran’s Membership Raises the SCO’s Profile and Expectations. The Diplomat.
- 6. Yamei Xue & Benjamin Mwadi Makengo, 2021. Twenty Years of the Shanghai Cooperation Organization: Achievements, Challenges and Prospects.
- 7. Maziar Motamedi, 2021. What Iran’s membership of Shanghai Cooperation Organisation means.
- 8. Hiro, Dilip (16 June 2006). Shanghai surprise: The summit of the Shanghai Cooperation Organisation reveals how power is shifting in the world. The Guardian.
- 9. General Assembly Adopts 5 Resolutions, 3 Decisions, including Text Urging States to Consider Need for Woman Secretary-General | UN Press.
- 10. General Assembly: 99th Plenary Meeting, 77th session | UN Web TV. September 2023.
بدون دیدگاه