تحلیل پیوستن ایران به بریکس
تحلیل پیوستن ایران به بریکس
تغییر نظم جهانی با ظهور بریکس
بیش از دو دهه پیش، بانک سرمایه‌گذاری گلدمن ساکس ساختاری را ارائه کرد که هدف آن نشان‌دادن تغییر موازنه قدرت اقتصادی در سطح بین‌المللی و تسلط بر اقتصاد جهانی بود. این بازارهای بزرگ (کشورهای تشکیل‌دهنده بریکس شامل: چین، روسیه، برزیل، هند و آفریقای جنوبی) هنوز به پتانسیل کامل خود پی نبرده بودند و پس از آن خیلی زود به کانونی برای سرمایه‌گذاری بین‌المللی تبدیل شدند. هرچند از همان ابتدا هم دلایلی برای خوش‌بین بودن به آینده این بلوک وجود داشت. مثلاً جالب است بدانید که در مجموع این بلوک 45 درصد از جمعیت جهان، و تقریباً یک چهارم تولید ناخالص داخلی دنیا را به خود اختصاص می‌داد. همچنین رهبران آن‌ها شروع به برگزاری جلسات منظم کردند، و یک بانک توسعه 100 میلیارد دلاری را راه‌اندازی کردند.
پس از پانزدهمین اجلاس سران بریکس در آگوست 2023، تحلیل‌گران سیاست خارجی این مسئله را مطرح کردند که بریکس ممکن است به دنبال ایجاد یک نظم جهانی جدید و برهم زدن حکومت جهانی و نظم پیشین به رهبری غرب باشد. در واقع پیش از اجلاس، 40 کشور برای پیوستن به این گروه ابراز علاقه کردند و 23 کشور به طور رسمی درخواست خود را ارائه دادند.
در سال 2024، این گروه پنج عضو جدید خود یعنی مصر، اتیوپی، ایران، امارات متحده عربی و عربستان سعودی را نیز معرفی نمود. گسترش BRICS باعث گمانه‌زنی‌ها در مورد مسیر حرکت این گروه و جایگزین‌های احتمالی برای سیستم جهانی فعلی می‌شود. اگر این گروه موفق شود در مورد مسائل کلیدی در حوزه سیاست‌گذاری به اجماع برسد، ممکن است فشار قابل‌توجهی برای تغییر سیستم از درون اعمال کند. همچنین می‌تواند از قدرت سیاسی و اقتصادی خود برای ایجاد یک سیستم جدید و بالقوه موازی برای حکمرانی جهانی استفاده کند.
گروه بریکس و ایجاد ساختارهای جدید مالی در دنیا
حفظ و گسترش یک ائتلاف بزرگ برای به چالش کشیدن وضعیت موجود، کارِ سختی است. با این حال، گروه BRICS اکنون به یک نهاد استراتژیک و تعیین‌کننده در سطح بین‌المللی تبدیل شده است، که خود را متعهد به ایجاد اصلاحات در سطح سیستم می‌داند. کاهش اشتیاق و رغبت برای رهبری آمریکا پس از جنگ‌هایی که تروریسم در دنیا به راه انداخته، همچنین تضعیف اعتماد به سیستم مالی تحت رهبری غرب پس از بحران‌های مالی جهانی، زمینه‌های مناسبی را برای کشورهای بریکس در جهت همکاری بر اساس اهداف مشترک ایجاد کرده است. بعلاوه سرمایه‌گذاری‌های گسترده منابع اعضای گروه، تعامل چندسطحی و فرایندهای داخلی قوی، هماهنگی سیاست‌های این نهاد را عمیق‌تر کرده است.
گروه BRICS همواره پیگیر پیاده‌سازی نظم چندقطبی و افزایش چندجانبه‌گرایی (به جای یکجانبهگرایی آمریکایی) بوده و بر ضرورت رهبری جهانی متنوع و کثرت بیشتر نظرات تأکید می‌کند. در واقع این پیگیری منجر به کاهش حضور رهبران غربی و تفکرات آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های جهانی خواهد شد.
در مجموع، نکته قابل‌توجه این است که اهمیت و توجه مفهوم «نظم موازی» موردنظر بریکس، با نهادینه‌سازی عنصر «همکاری» در میان اعضای آن به دست آمده است. بانک توسعه جدید (NDB) و «صندوق ذخیره مشترک» که توسط این گروه با سرمایه‌گذاری‌های قابل توجه اعضای آن ایجاد شده است، اغلب به عنوان جایگزینی برای نهادهای تحت سلطه غرب مانند بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول در نظر گرفته می‌شوند. دستاوردهای بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا، یک بانک توسعه چندجانبه به رهبری چین که عضویت در آن از زمان تأسیس در سال 2016 در بیش از 100 کشور تقریباً دو برابر شده است، از پشتوانه‌های این هدف‌گذاری بلندمدت توسط بریکس می‌باشد.
فاصله گرفتن از دلار و ساختارهای مالی آمریکا
اعضای بریکس در بیانیه‌های اجلاس سران و رویکردهای دیپلماتیک همواره اشتیاق خود برای اصلاح سیستم برتون وودزی را نشان داده‌اند. معیارهای رسمی بریکس برای عضویت اعضای جدید صراحتاً از کشورِ نامزد، حمایت از چندجانبه‌گرایی و اصلاحات جامع سازمان ملل متحد را می‌طلبد. همچنین همگرایی قابل‌توجهی بین قدرت‌های بزرگ در این راستا وجود دارد. پروژه «اتحاد قدرت در حال ظهور ما (Our Rising Power Alliance)» همکاری بین اعضای بریکس را بین سالهای 2009 و 2021 و چگونگی ارتباط آن با اولویت‌های سیاسی آمریکا را بررسی کرده است. این پروژه در حالی که به طور کلی و در چند حوزه که از نظر استراتژیک مرتبط با آمریکا است، همگرایی عمیق‌تری را بین اعضای بریکس نشان می‌دهد. همچنین یافته‌های آن از سویی دیگر نشان‌دهنده واگرایی بین سیاست‌های مشترک بریکس و سیاست‌های آمریکا در مورد طیف وسیعی از موضوعات است.
یکی از حوزه‌هایی که گفتگوهای بین اعضا در خصوص جایگزین‌های سیستم کنونی در آن‌ها بارزتر است، تلاش این کشورها برای فاصله‌گرفتن از دلار آمریکا است. از زمان تأسیس این گروه، انتقال به ارزهای داخلی و ابتکارات عرصه کاهش سیطره دلار، از موضوعات مهم در دستور کار بریکس بوده و در حال افزایش است. رهبران BRICS در بیانیه اجلاس 2023 مهلت یک سالهای را برای گزارش پیشرفت استفاده از ارزهای داخلی، و ابزارها و پلتفرم‌های داخلیِ پرداخت، تعیین نمودند.
گروه بریکس، صدای جنوب جهانی
از آنجایی که تجارت درون بریکس و صادرات و واردات کالا بین کشورهای عضو آن، اغلب بر اساس دلار آمریکا قیمت‌گذاری می‌شود، تغییر این الگوها می‌تواند بر تسلط دلار تأثیر منفی بگذارد. با توجه به پذیرفته‌شدن اعضای جدید در بریکس، اعضای آن بیش از یک‌سوم تولید و مصرف جهانی نفت را به خود اختصاص خواهند داد. بنابراین این امر به ویژه در حوزه تجارت انرژی بسیار تأثیرگذار است. دلارزدایی از این جریان‌ها می‌تواند تأثیر قابل‌توجهی در ایجاد نظم جدید داشته باشد. با توجه به سهم بازار این کشورها، تلاش‌های جدید برای راه‌اندازی تبادل و تهاتر غلات بین اعضای BRICS نیز در گفتگوهای آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته است. دلار آمریکا در حال حاضر با واکنش منفی در بازار نفت مواجه شده است و کشورهای بریکس تجارت دوجانبه غیردلاری میان خود را افزایش داده‌اند.
مقامات آمریکا نیز کاهش تدریجی سهم دلار از ذخایر جهانی را پیش‌بینی می‌کنند. هرچند اعضای BRICS در حال حاضر، تغییر نظم و از بین بردن تسلط و سیطره غرب را در ادامه رابطه با سیستم حکمرانی فعلی و استفاده از آن برای استقرار هدف نهایی خود می‌بینند؛ بنابراین مشخصاً هرگونه اقدام ناگهانی و عجولانه از سوی آن‌ها مردود است. با همه این‌ها، از آنجایی که بریکس در میان نهادهای قدیمی و جاه‌طلبی‌های جدید خود قرار گرفته، خط سیر نهادی آن به احتمال زیاد تکامل خواهد یافت. به ویژه در ارتباط با آرمان اصلی آن، یعنی ایفای نقش به عنوان صدای جنوب جهانی.
انگیزه کشورها برای پیوستن به بریکس
جذابیت واقعی BRICS در جنوب جهانی کمتر در شعارهای از بالا به پایین و بیشتر در ایده‌های جدید آن برای پیشبرد رفاه و رونق اقتصادی فراگیر از پایین به بالا و همچنین در میانه است. یکی از عوامل عدم موفقیت سازمان ملل متحد این است که کمتر از 15 درصد از اهداف آن در مسیر درست قرار دارند. همچنین مشکلات و اصلاحات کنونی بانک جهانی، فرصت مناسبی برای BRICS جهت سرمایه‌گذاری در ابتکارات و طرح‌های جدید توسعه است.
در همین راستا به عنوان مثال، اعضای فعلی BRICS آزمایشگاه‌هایی جهت پیوند نوآوری‌های دیجیتال و مالی با اقتصادهای به سرعت در حال تکامل هستند. چنین نوآوری‌هایی در جنوب جهانی بسیار ضروری شناخته می‌شوند؛ زیرا 1.5 میلیارد نفر آن‌ها از سیستم مالی بین‌المللی محروم هستند و بسیاری از آن‌ها در فقر اینترنتی زندگی می‌کنند. کشورهای عضو بریکس به دنبال اتخاذ بهترین شیوه‌ها در داخل این بلوک هستند. همچنین ابتکارات دیجیتالی خود را در بخش‌های دولتی و خصوصی برای پیشبرد مشارکت در میان 40 کشوری که به دنبال الهام گرفتن و فرصت‌های توسعه نوین از BRICS و NDB هستند، به کار می‌گیرند.
در 9 ژوئن 2022، دو هفته قبل از چهاردهمین اجلاس بریکس، وزرای کشاورزی کشورهای عضو، توافق کردند که مکانیزمی سالانه به نام «مجمع کشاورزی و توسعه روستایی بریکس» را برای رسیدگی به مسائل کاهش فقر و امنیت غذایی، ایجاد کنند.
در مورد مسائل امنیت ملی و فراملی، بریکس کانال‌های ارتباطی و همچنین کارگروه مبارزه با مواد مخدر را به وجود آورده است. از طرفی، مشاوران امنیت ملی هر کشور از سال 2009 به طور منظم جلساتی را در این راستا برگزار می‌کنند تا بهترین شیوه‌ها را اتخاذ نمایند.
همکاری بین کشورهای بریکس نیز بین نهادهای وابسته به دولت، جامعه مدنی و مردمی در زمینه‌های فرهنگ، آموزش و فناوری حاصل می‌شود. در ماه مه 2022، کشورهای بریکس کمیته مشترکی را در زمینه همکاری فضایی راه‌اندازی، و همکاری در صورت فلکی ماهواره سنجش از راه دور BRICS را تشویق کردند.
پیوستن جمهوری اسلامی ایران به بریکس
کشور ایران از زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم در سال 2021، بهبود روابط با همسایگان ایران و همچنین قدرت‌های آسیایی را در اولویت خود قرار داد. هنری روم (Henry Rome) از «موسسه سیاست خاور نزدیک واشنگتن» می‌گوید:
«عضویت ایران در بریکس یک دستاورد افتخارآمیز از دولت رئیس‌جمهور رئیسی بود که این استدلال را مطرح کرد که ایران می‌تواند بدون تمرکز بر دیپلماسی هسته‌ای از طریق گسترش روابط با همسایگان آسیایی و منطقه‌ای پیشرفت کند. دعوت از ایران برای پیوستن به بلوک بریکس همزمان با تلاش‌های آمریکا و اروپا برای منزوی کردن تهران با این هدف که این کشور دوباره به برنامه هسته‌ای مدنظر آن‌ها بازگردد، صورت گرفت. در واقع، این دعوت بر فرسایش تلاش‌های غرب برای منزوی کردن ایران تأکید داشت، که به نوبه خود احتمالاً تلاش‌های آینده در دیپلماسی هسته‌ای را چالش‌برانگیزتر نیز خواهد کرد».
شکست غرب در منزوی کردن ایران
در این دوره، تهران به دنبال همکاری با شرکای اقتصادی جدید حرکت کرد. در ادامه این روند، از ونزوئلا گرفته تا اندونزی، برای جبران اثرات تحریم‌های اقتصادی آمریکا پس از خروج دونالد ترامپ از توافق هسته‌ای ایران در سال 2018 اعمال شد. نکته دیگر اینکه دعوت ایران برای پیوستن به بریکس پس از پذیرش این کشور در سازمان همکاری شانگهای در ژوئیه 2023 صورت گرفت. مانند پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای، عضویت در بریکس نیز یک پیروزی سیاسی برای تهران به حساب می‌آید و نشان از شکست دولت‌های غربی در به انزوا کشیدن ایران دارد.
همچنین دولت رئیس‌جمهور رئیسی روابط تاریک ایران با عربستان سعودی در طول سالهای قبل را تغییر و بهبود داد. در مارس 2023، تهران پس از هفت سال قطع روابط با عربستان سعودی روابط دیپلماتیک خود را با ریاض احیا کرد. اضافه شدن ایران، عربستان سعودی و امارات به بریکس نشان می‌دهد که دیپلماسی منطقه‌ای در حال پیگیری در خلیج فارس با نوعی چندجانبه گرایی که اعضای موسس بریکس می‌خواهند آن را تقویت کنند، به نحو متقابل تقویت می‌شود. به این ترتیب، عضویت در نهادهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و بریکس می‌تواند وضعیت مفیدی برای رقابت و همکاری منطقه‌ای بین امارات، عربستان سعودی و ایران ایجاد کند.
سخنانی از رهبران بریکس
- رئیس‌جمهور چین، شی جین‌پینگ اعلام کرد که گسترش بریکس «اقدامی تاریخی» است و می‌تواند صلح و توسعه جهانی را بیشتر تقویت کند.
- ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز متعهد شد که به «توسعه نفوذ بریکس در جهان» ادامه دهد.
- آلبرتو فرناندز، رئیس‌جمهور آرژانتین در ماه می 2022 در بیانیه‌ای به نحو مفصل در مورد مکانیسم BRICS اعلام کرد که این گروه «یک جایگزین همکاری برای نظم پیشین جهانی است که تنها به نفع عده‌ای معدود کار می‌کرد».
رئیس جمهور ایران: بریکس پلاس، نماد تغییر است
اکنون جایگاه بریکس هم در زمینه دیپلماسی بین‌المللی و هم در عرصه اقتصاد، به طور فزاینده‌ای قابل‌مشاهده است و برخی از بزرگ‌ترین واردکنندگان و صادرکنندگان نفت و گاز در جهان را گرد هم می‌آورد. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران نیز در سخنرانی 24 اوت خود در پانزدهمین اجلاس سران بریکس در شهر ژوهانسبورگ، بر تعهد تزلزل‌ناپذیر کشورش به حرکت مداوم در راستای دلارزدایی و برقراری نظم بین‌المللی متعادل‌تر تاکید کرد. همچنین او با تاکید بر مزایای «تاریخی» حضور ایران در این بلوک اقتصادی، خاطرنشان نمود که این «گامی جدید در جهت برقراری عدالت، اخلاق و صلح پایدار در جهان است» و بریکس جدید (بریکس پلاس) را «نماد تغییر» خواند.
سخنرانی وی پس از دعوت این گروه از ایران و پنج کشور دیگر عربستان سعودی، مصر، آرژانتین، اتیوپی و امارات متحده عربی برای پیوستن به عنوان اعضای دائمی صورت گرفت. گسترش این گروه به بریکس پلاس، شاهین‌های غربی را عصبانی کرده است، زیرا تهدیدی برای مقابله با نفوذ جهانی آن‌هاست. دکتر رئیسی در حاشیه این اجلاس سه روزه، با همتایان خود از کشورهای مؤسس چین، برزیل، هند و آفریقای جنوبی نیز دیدارهایی جداگانه داشت که نشان‌دهنده الگوی ایجاد نظم جهانی جدید بود.
رئیسی در دیدار با شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین قول داد مشارکت راهبردی جامع تهران با پکن را تقویت کند و در ابتکار بلندپروازانه کمربند (BRI) این کشور نیز مشارکت داشته باشد. همچنین اعلام نمود: «گسترش بریکس نشان می‌دهد که یکجانبهگرایی در حال سقوط است».
بعلاوه آقای رئیسی در دیدار خود با رئیس‌جمهور برزیل، لوئیز لولا داسیلوا، توضیح داد که سیاست «فشار حداکثری» آمریکا که زاییده افکار دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق این کشور است، به طور ناخواسته باعث پیشرفت ایران می‌شود. از طرفی در دیدار خود با نخست‌وزیر هند، نارندرا مودی، بر مسائل ترانزیت و حمل‌ونقل تمرکز کرد. او خواستار پیشرفت سریع پروژه کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال و جنوب (INSTC)، مسیر حمل‌ونقل چندوجهی که هند را از طریق ایران به دریای خزر، روسیه و شمال اروپا متصل می‌کند، نیز شد.
جایگاه و تاثیر ایران در گروه بریکس
بر اساس داده‌های گمرک جمهوری اسلامی ایران، تجارت غیرنفتی بین این کشور و پنج عضو اصلی بریکس در سالهای 23-2022 با 14 درصد رشد به 38.43 میلیارد دلار رسیده است. چین با 30.32 میلیارد دلار، هند با 4.99 میلیارد دلار، روسیه با 2.32 میلیارد دلار، برزیل با 466.55 میلیون دلار و آفریقای جنوبی با 322.04 میلیون دلار بزرگ‌ترین شرکای تجاری ایران در این گروه هستند. ایران به عنوان دومین تولیدکننده بزرگ نفت و گاز در غرب آسیا، یک مرکز نوظهور بزرگ برای حمل‌ونقل ترانزیتی، و مسلماً باتجربه‌ترین کشور در دور زدن تحریم‌های غرب، می‌تواند ارزش فوق‌العاده‌ای برای این بلوک و اعضای آن داشته باشد. در کنفرانسی با حضور نمایندگان بریکس در تهران در اوایل ماه اوت، شهید حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران نیز، با تاکید بر پتانسیل کشورش به عنوان یک شریک «قابل اعتماد و تأثیرگذار» برای گروه، این نکته را به وضوح بیان کرد. وی موقعیت استراتژیک، ذخایر نفت و گاز، شبکه‌های حمل‌ونقل و ترانزیت توسعه‌یافته و پیشرفت در فناوری‌های مدرن را به عنوان نقاط قوت کلیدی ایران که می‌تواند برای همه اعضای بریکس مفید باشد، برشمرد.
پیشبرد نظم جهانی چندقطبی با حضور ایران
جمهوری اسلامی نیز از پیوستن به سیستم مالی نوپای بریکس سود خواهد برد. مهدی صفری، معاون اقتصادی وزیر امور خارجه ایران هفته گذشته اعلام کرد که دیلما روسف، رئیس بانک توسعه نوین (NDB) قرار است به تهران سفر کند. این بانک که از نهادهای مرتبط با بریکس می‌باشد، جایگزینی معتبر و قابل اتکا برای سیستم سویفت مستقر در بلژیک است.
به طور خلاصه، عضویت ایران در بریکس و سازمان همکاری شانگهای تأثیر مضاعفی بر اهداف راهبردی این کشور در ترویج دلارزدایی، تقویت روابط با قدرت‌های در حال ظهور همفکر و پیشبرد آرمان ملی دیرینه آن در خصوص خوداتکایی و چندجانبه گرایی دارد. این اقدامات نه‌تنها تلاش‌های غرب برای منزوی کردن ایران و اقتصاد آن را به چالش می‌کشند، بلکه تهران را به عنوان یک بازیگر کلیدی در شکل‌دهی به پویایی‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی در حال ظهور، معرفی می‌کنند. بریکس به خوبی می‌داند که ایران تجربه بی‌نظیری در ایجاد پارادایم‌های جدید خارج از اکوسیستم‌های غرب دارد و این درس‌ها و تاکتیک‌ها برای پیشبرد نظم جهانی جدید، مفید خواهند بود.
“ایران آزاد”
منابع:
- 1. Amar Diwakar, 2021. BRICS 20 years on: A success or failure?.
- 2. Mihaela Papa & Ravi Chaturvedi, 2024. Is BRICS offering an alternative model for global governance?
- 3. Zafar Mehdi, 2023. Iran's entry into BRICS: The end of economic and political isolation?
- 4. Achievements under the BRICS mechanism in the past 16 years, 2022.
- 5. Iran to Join the BRICS Alliance, 2023.
- 6. Sumayya Ismail, 2023. Saudi Arabia, Iran among six nations invited to join BRICS.
بدون دیدگاه